Pomocnik Historyczny Polityki - e-wydanie – Z Kresów na Kresy

W 1967 r. na ekrany wszedł jeden z największych przebojów kasowych PRL, popularny niezmiennie do dziś film „Sami swoi” (reż. Wojciech Chęciński, scen. Andrzej Mularczyk). Ta komedia rozbrajała bombę. Film bowiem wypowiadał prawdę zakazaną w przestrzeni publicznej przez ponad dwadzieścia powojennych lat – o wysiedleniach Polaków. Jak pisał prof. Przemysław Czapliński w „Pomocniku Historycznym” o polskich Kresach Wschodnich, „dzieło Chęcińskiego, zgodnie z obowiązującą wówczas nomenklaturą, nie mówiło o wysiedleńcach, lecz o przesiedleńcach, zamieniając wygnanie w przeprowadzkę i zacierając różnice między przymusem a dobrowolnością. Ale zarazem film głośno wypowiadał tajemnicę poliszynela. Geniusz obrazu polegał na tym, że zamieniał traumy w śmiech. Za jednym razem udało się twórcom opowiedzieć historię wysiedlenia z Kresów Wschodnich i zasiedlenia Ziem Zachodnich. W świetle filmu kresowa ojczyzna była już nie tam, gdzie jej miejsce wyznaczała historia i pamięć, lecz tam, gdzie odnajdywali się dawni sąsiedzi”.

Wspomniany „Pomocnik” poświęciliśmy Kresom Wschodnim jako wielkiemu mitowi Polaków. Wydanie spotkało się z bardzo dobrym przyjęciem czytelników. Pora zatem na ciąg dalszy: o Kresach Zachodnich i wielkim przesiedleniu Polaków. Po przypomnieniu, czym były w historii Polski Kresy Wschodnie i w jakich okolicznościach Polacy je utracili – opisujemy:

Co działo się w kraju przetrąconym wojną, tą sześcioletnią szkołą zabijania?

Jak wyglądał powojenny exodus wielkich mas ludzkich?

Jak polskie ziemie były traktowane przez Armię Czerwoną?

Jak praktycznie wyglądało przemieszczanie Polski na zachód?

Co pozwalało i co zmuszało do propagandowego opakowania tego wydarzenia w piastowskie resentymenty (Ziemie Odzyskane)?

Jak zostali potraktowani dotychczasowi mieszkańcy nowych polskich dzielnic na zachodzie: Niemcy, Ślązacy, Mazurzy?

Co Polacy umieli zrobić z nadodrzańskim wianem gospodarczym?

Jak wyglądały początki osadnictwa, przymusowego i dobrowolnego, na Ziemiach Zachodnich i Północnych? Jak to zapamiętali osadnicy? Dlaczego przez kilka długich dekad żyli w strachu i niepewności losu?

Kresy Zachodnie nie dorobiły się w polskim społeczeństwie takiej mitologii jak Wschodnie. A przecież stały się małą ojczyzną milionów przesiedlonych. Nie dyskutujemy tu z wyrokami historii (wydanymi najpierw przez Hitlera i Stalina, a potem przez Wielką Trójkę aliantów dokonujących polityczno-militarnych rozliczeń za wojnę) ani z przesłodzonym, choć sympatycznym przekazem „Samych swoich”; chcemy po prostu przybliżyć prawdziwe losy wysiedleńców i osiedleńców.Na naszych oczach Turcja wyrosła na mocarstwo – migracyjne. Wykorzystując swoje geograficzne położenie na szlakach uchodźczych, wymusza kolejne bonusy i ustępstwa na sąsiadach obawiających się setek tysięcy obcych. Państwo, które jeszcze 10 lat temu jak niechciany petent dobijało się do Unii Europejskiej, dziś dyktuje jej warunki. A rządzący krajem coraz twardszą ręką prezydent Recep Tayyip Erdoğan staje się najpotężniejszym politykiem regionu, a może i Europy?

A jeszcze tak niedawno w marzeniach wielu zachodnich liberałów Turcja – po sukcesach wyborczych Partii Sprawiedliwości i Rozwoju – miała być wzorem dla sąsiadującego z nią świata arabskiego i przykładem udanego małżeństwa demokracji ze zreformowanym islamem. Dzisiejsza Turcja takiego kraju nie przypomina. A przecież pozostaje bramą między Wschodem i Zachodem, Europą i Orientem. Nie jest obojętne, czy będzie to – pod względem cywilizacyjnym – brama otwarta czy zatrzaśnięta. Istotne w tym względzie będzie to, do jakiej tradycji odwoła się nie tylko 75 mln obywateli Turcji, ale ponad 200 mln mieszkańców globu mówiących językami turkijskimi, z których część odbudowuje swą tożsamość islamską i panturecką.

Turcja budzi kontrowersje, ale i zaciekawienie. Co ją ukształtowało? Sięgamy do kolebki ludów turkijskich w dalekiej Azji, aby pokazać ich wielowiekową wędrówkę na Zachód. Prezentujemy dzisiejsze rozmieszczenie potomków dawnych Turkutów na ogromnym obszarze Eurazji. Przybliżamy ich język, sztukę użytkową, literaturę, wierzenia. W centrum tej bogatej historii stoi oczywiście Imperium Osmańskie, niegdyś potężny przeciwnik Zachodu, budzący grozę i fascynację. Jest tu miejsce na silne związki – nie tylko wrogie – z Polską. Pozostało wiele śladów kultury tureckiej w Polsce, jak i obecności Polaków nad Bosforem; dla kilku pokoleń naszych przodków Konstantynopol, jako wróg Sankt Petersburga, jawił się jako sprzymierzeniec w dziele odzyskania niepodległości. Przedstawiamy wreszcie dzieje Republiki Tureckiej, jej reformacyjnego zapędu, radykalnego odcięcia się od spuścizny osmańskiej, zapatrzenia w Europę, wykształcenia się świeckich, modernistycznych elit. Zbudowały one nową Turcję – pomost z Azji do Europy i z Europy do Azji. Ale na ich błędach wyrosły obecne elity: tradycjonalistyczne, poszukujące legitymizacji w islamie i osmańszczyźnie.

W suplemencie przedstawiamy mało znane i równie fascynujące dzieje kilku ludów turkijskich, głównie z Azji Środkowej.

Dzięki artykułom najlepszych turkologów przy lekturze tego pomocnika nie można siedzieć jak na tureckim kazaniu.